कराड आणि सांगली परिसरातील किल्ले भटकंती
पूर्व भटकंती :
कराड आणि सांगली परिसरातील किल्ले भटकंती : भाग १
=================================================
भाग २ :
नरसोबा वाडी - कोपेश्वर मंदिर, खिद्रापूर - बानूरगड - बहिर्जी नाईक यांची समाधी - शुक्राचार्य देवस्थान - किल्ले कोळदुर्ग - पळशीचे सिध्दनाथ मंदिर - पुणे [ ३३० किमी ]
=================================================
कोपेश्वर मंदिर, खिद्रापूर:
सकाळी सकाळी कृष्णा नदीमध्ये स्नान करून देवाचे दर्शन घेऊन नरसोबा वाडी मधून निघालो खिद्रापूर दिशेने. खूप दिवस मनात असलेले कोपेश्वर मंदिर आज बघायचे असल्याने उत्साह होता. वीस किमी अंतर कापून खिद्रापूर पोहोचलो. मंदिराच्या कमानींमधून आत शिरताच त्या अप्रतिम शिल्पकलेचे दर्शन झाले.
चालुक्य राजवटीत मंदिराचे काम चालू झाले. त्यानंतर शिलाहार राजांनी हा प्रदेश जिंकून मंदिराचे काम पुढे नेले. सुमारे तीन पिढ्यांची आणि सातशे वर्षांची मेहनत इथे दगडा दगडात जाणवते.खिद्रापूरचे मूळ नाव कोप्पम होते. मुघल काळात हे मंदिर तोडण्यासाठी 'खिद्राम खान" हा सरदार येथे आला होता आणि दुर्दैवाने त्याच्याच नावाने आज खिद्रापूर ओळखले जाते.
मंदिराच्या प्रवेशद्वारातून आत येताच पहिल्यांदी गोलाकार स्वर्गमंडपाचे दर्शन होते. मंदिराची रचना चार टप्प्यात असून - स्वर्गमंडप - सभामंडप - अंतराळ - गर्भगृह अशी विभागलेली आहे. स्वर्गमंडपाच्या मध्यभागी येताच आपल्या माना उंचावतात. १३ फूट व्यासाचे दगडी गोल छत नसलेले स्वर्गमंडप बांधले कसे असेल या विचारात आपण पडतो. जेवढा छताचा व्यास आहे तेवढाच गोलाकार दगड बरोब्बर मध्यभागी लावला आहे. हे कसे काय साधले असेल याचे उत्तर वर्षांतून एकदा दगडी छताच्या मध्यभागी येणारे चंद्र सूर्य देतात. कोजागिरी पौर्णिमेला बारा वाजता चंद्र खुल्या गोलाच्या मध्यभागी येतो. तर तसेच त्यानंतर उत्तरायण सुरु झाल्यावर पाच ते सात मे सुमारास सूर्य भर दुपारी बारा वाजता मंडपाच्या मध्यभागी येतो. बरोब्बर याच दिवशी खालच्या १३ फूट व्यासाच्या दगडावर पूर्ण प्रकाश पडतो यावरून वरचे आणि खालचे व्यास सेम आहेत याचा साक्षात्कार होतो. स्वर्ग मंडपाच्या परिघात आपल्याला गणपती, कार्तिकेय स्वामी, भगवान कुबेर, भगवान यमराज, भगवान इंद्र इत्यादींच्या सुंदर कोरीव मूर्ती तसेच त्यांचे वाहक प्राणी जसे मोर, उंदीर, हत्ती इत्यादी दिसतात. जर आपण केंद्रस्थानी उभे राहिलो तर स्वर्ग मंडपातील सभामंडपाच्या प्रवेशद्वाराच्या डाव्या हाताच्या भिंतीवर आपल्याला ब्रह्मदेवाच्या मूर्ती दिसतात. मध्यभागी, आपण गर्भगृहात स्थित शिव कोपेश्वर शिवलिंग पाहू शकतो आणि उजव्या हाताच्या भिंतीकडे आपण विष्णूची सुंदर कोरीव मूर्ती पाहू शकतो. त्यामुळे एका नजरेत आपण त्रिदेव 'ब्रह्मा महेश विष्णू' पाहू शकतो. हे दर्शन सुद्धा एका नेमक्या जागेवरूनच होते बाकी कुठूनही होऊ शकत नाही एवढे प्रिसाईज शिल्पकाम केलेलं आहे.
स्वर्गमंडपाच्या आत सभामंडप आहे. सभामंडपात जाताना द्वाराच्या वरती मकर कोरलेले आहेत. मकर म्हणजे काल्पनिक प्राणी असून विजयनगरच्या सामाज्याचे प्रतीक दर्शवते. या सभामंडपाच्या उत्तर आणि दक्षिण दिशांना प्रवेशद्वारे आहेत. प्रवेशद्वाराच्या दोन्ही बाजूला लगतच एकेक स्तंभ व त्याखालील कोनाड्यात व्याल आहेत. सभामंडपाच्या मधल्या बारा स्तंभांभोवती वीस चौकोनाकृती स्तंभ आहेत. या स्तंभांच्या रांगांपलीकडे सभामंडपाच्या भिंती आहेत. या सभामंडपाच्या दोन्ही बाजूंना प्रकाशासाठी गवाक्षे आहेत. मंडपातून अंतराळात जाताना प्रवेशमार्गापाशी दोन्ही बाजूंना द्वारपालाच्या मूर्ती आहेत. यातील एक द्वारपाल मूर्ती तुटलेली असून ती ज्या खोबणीवर उभी केली आहे ते फक्त दिड फुटांची आहे. अश्या खोबणीत दगड बसवून इंटरलॉक पद्धतीने पूर्ण मंदिराची रचना केली आहे. एक द्वारपाल सुमारे दहा फूट उंचीचा आहे तर तेवढा मोठा दगड आणून तो मिरर इमेज कोरून उचलून खोबणीत कसा बसवला असेल या विचारानेच मती गुंग होते. येथे काही कन्नड भाषेतील शिलालेख कोरलेले दिसतात. ते बघून आपण गर्भगृहात प्रवेश करतो.
येथील महादेवाचे नाव कोपेश्वर आहे. कोपेश्वर म्हणजे रागावून इथे येऊन बसलेला. दक्ष कन्या सतीच्या जाण्याने, तिच्या विरहाने कोपलेला असा महादेव कोपेश्वर. मग त्याची समजूत काढण्याचे काम श्री विष्णूनी केले. त्यांचे नाव धोपेश्वर. मंदिराच्या गर्भगृहात दोन लिंगस्वरूप आहेत. एक कोपेश्वर दुसरा त्याहून थोडा उंच धोपेश्वर. हरिहर रूपातील शिव म्हणजे शिव + विष्णू रूपातील शिव लिंगस्वरूपात फक्त येथे पाहायला मिळतात. मे महिन्यात पाच ते सात मे दरम्यान जेव्हा सर्योदय होतो तेव्हा त्याची किरणे दोनशे फूट आत मंदिराच्या आत चार वस्तू ओलांडून पिंडीवर पडतात. कोल्हापूरच्या अंबाबाईच्या चरणी जसा किरणोत्सव होतो तसाच इथेही होतो. त्याच दिवसात शून्य सावलीचा दिवस म्हणजे "झिरो शॅडो डे" असतो तेव्हा स्वर्गमंडपात आपली सावली दिसत नाही आणि स्वर्गमंडपात पडणारा बर्रोब्बर १३ फूट व्यासाचा असतो.
या मंदिराचे दुसरे एक वैशिष्ट्य असे की नंदी नसलेले हे एकमेव शिवमंदिर असावे .ह्या मंदिराचा नंदी खिद्रापूरपासून १२ किलोमीटर दूर नैर्ऋत्य दिशेला कर्नाटकातील यडूर या गावी आहे. मंदिर आतून जेवढे सुंदर आहे तेवढेच बाहेरून सुद्धा छान आहे, पूर्ण मंदिरास गजधारी शिल्पे, विष्णूप्रतिमा कोरलेल्या आहेत. सातशे - आठशे वर्षांपूर्वी आपल्याकडे कोणत्याही साधनांशिवाय प्रगत असलेली शिल्पकला पाहून खरखर आश्चर्यचकित व्हायला होते.
सुमारे दोन अडीच तास आम्ही तेथे होते पण पाय काही निघत नव्हता. आताशा बारा वाजत आले असल्याने अखेरीस काढता पाय घेऊन आम्ही नरसोबावाडी येथे जेवणास पोहोचलो. वाडीत विठ्ठल मंदिराच्या शेजारी सोमण खानावळीत हि भलीमोट्ठी गर्दी होती. एक तास थांबून उदरम भरणम करून मिरजच्या दिशेने निघालो. भरपेट जेवण झाल्यावर आता लक्ष्य होते ते म्हणजे दोन किल्ले - बानूरगड - बहिर्जी नाईक यांची समाधी - किल्ले कोळदुर्ग
पुढच्या भागात :
बानूरगड - बहिर्जी नाईक यांची समाधी :
शुक्राचार्य :
किल्ले कोळदुर्ग :
